De veiligheid van cijfers

In mijn krant las ik dat de Verenigde Naties een nieuw meetinstrument hebben ontwikkeld om onze impact op de ecologie te meten. Naast het Bruto Binnenlands Product is er dus een nieuw cijfer bedacht om te meten wat werkelijk van waarde is. “Wat we meten, waarderen we, en wat we waarderen beheren we”, zei iemand van de Wageningen Universiteit hierover. Hij heeft gelijk. Dat is hoe we denken. 

Pas als we iets kunnen omzetten in cijfers, wordt het belangrijk. Begrijp me goed: dit nieuwe cijfer, natuurlijkkapitaalrekeningen genoemd, vind ik een móói cijfer. Het helpt om oog te krijgen voor wat er aan de hand is náást het verdienen van geld. Maar we zijn ons er te veel aan gaan vastklampen, aan cijfers. 

Het is ons met de paplepel ingegoten: cijfers geven zekerheid. Onze menselijke neiging is om te denken in oorzaken en gevolgen, en cijfers brengen die lekker overzichtelijk in beeld. Onze controledrang wordt erdoor bevredigd. Je neemt afstand door er met een cijferbril analytisch naar te kijken. Dan hoef je je gevoel niet toe te laten. Vooral in complexe en beangstigende situaties kan dat geruststellend zijn. Sturen op basis van een setje cijfers geeft schijncontrole.

Cijferlogica

Deze cijferlogica en -behoefte is vanuit de psychologie goed te verklaren. Wij hechten veel waarde aan onze ratio en cijfers lijken objectief. Maar niks is minder waar. Vaak zonder dat we er erg in hebben, interpreteren we ons een slag in de rondte. Dat begint al bij het kiezen van wat we wel en niet meten. Laatst vertelde een beleidsambtenaar mij dat ze bij een voorstel voor onderzoek op het ministerie een flinke discussie hadden gehad of de stikstofmeting meegenomen moest worden.  Een belangrijke indicator in deze tijd zou ik zeggen, maar juist daarom ook fijn als je het weg kan laten natuurlijk. Wat niet meet, wat niet deert.

Systemische onzekerheden

Er is enorm veel wat we niet weten. Sterker nog: we weten meer niet dan wel. Dat besef vinden wij als mens lastig om toe te laten. Dat is eng, namelijk. Strijdig met die controledrang van ons. En wat we wellicht nog lastiger vinden: het besef dat alles met elkaar samenhangt. Lineair oorzaak-gevolg denken is wel zo overzichtelijk. Maar wij zijn een systeem, de wereld is een systeem...

Systemisch denken brengt (veel!) meer onzekerheden met zich mee. Een boom is ook systemisch nog steeds een boom. Maar de gemeten CO2-opname die we straks gaan zien in de natuurlijkkapitaalrekeningen is ook gewoon maar weer een cijfer. Hoe meten we dit? En onder welke omstandigheden? Neemt de boom elke dag evenveel CO2 op? Hoe hangt dat samen met zon, wind en regen? Met bodemgesteldheid, de nabijheid van een snelweg of een varkensfokkerij, een muizenhol tussen zijn wortels? Hoe staat deze boom in verbinding met de bomen en planten om hem heen, en welke impact heeft dat? 

Zo veel onzekerheden verdragen we slecht. En daarom stappen we in de cijfers. De afgelopen anderhalf jaar waren één groot cijferfeest: we worstelen ons de coronacrisis door op basis van rekenmodellen die de risico’s inschatten. Op basis van cijfers en aannames. En we doen het net zo hard bij de klimaatcrisis: we schrappen hier wat CO2 om daar weer iets toe te kunnen staan. Allemaal op basis van wat we weten en kunnen meten. Voor het gemak (of denk beter: om ongemak te voorkomen) laten we dingen die we niet meten en weten buiten beschouwing. 

Altijd handig

Cijfers geven dus ook houvast bij het rechtbuigen van onze kromme redeneringen. Ook dat geeft een gevoel van zekerheid. Zo hebben wij thuis nog altijd een abonnement op een papieren krant, terwijl een digitaal abonnement ‘natuurlijk’ veel duurzamer is. Zeggen de cijfers. Maar ooit las ik eens ergens cijfers die het tegendeel beweerden. Wie dat beweerde en op basis van welk onderzoek? Geen idee meer. Maar ik hou me daar maar wat graag aan vast, zodat ik mij nog altijd breeduit achter mijn krantje kan verschuilen. 

Toch zullen we moeten gaan leren accepteren dat cijfers maar een klein deel van de werkelijkheid vertellen. Respect gaan hebben voor wat we niet weten en niet kunnen meten. We zullen een dialoog moeten gaan voeren over de systemische context waarin we ons bevinden, inclusief alle onzekerheden van het leven. Want dat wat we niet weten en niet kunnen grijpen, blijkt telkens weer het allerbelangrijkste. 

-------

Meer over Jeanine Pothuizen – veranderkundige en klimaatpsycholoog

Voor mij is een organisatie een verzameling mensen. Wil je je duurzame ambities realiseren? Dan heb je niet alleen een technische, rationele uitdaging. De sociale en psychologische kant speelt net zo hard een rol. Ondanks de mooie ambities en uitgewerkte plannen, leiden schijnbaar verborgen aspecten (emoties en cultuur) vaak tot onverwachte belemmeringen in het realiseren van deze doelen.

Ik help teams en organisaties om deze de zachte aspecten van verandering juist in te zetten als katalysator. Op weg naar een gezonde toekomst voor mens, organisatie en natuur.